Ostatnio odwiedziła mnie Pani, która czuje się pokrzywdzona tym, że jej zmarły ojciec ? jeszcze za życia ? darował starszemu bratu nieruchomość, zaś w chwili śmierci nie pozostawił nic spadkobiercom. Testamentu nie było. W ten sposób brat korzysta z nieruchomości, należącej do ojcowizny, owej Pani jednak nic nie przypadło, bo nieruchomość była jedynym głównym, wartościowym składnikiem majątku ojca. Cóż w takich przypadkach?
W takiej sytuacji w grę wchodzą przepisy dotyczące zachowku. Otóż zachowek należy się nie tylko osobom ?wydziedziczonym?, bądź zwyczajnie pominiętym w testamencie, lecz także spadkobiercom niejako ?pokrzywdzonym? wskutek darowizny uczynionej przez spadkodawcę jeszcze przed śmiercią.
Zacznijmy od tego, że zasadą jest, iż doliczeniu do spadku podlegają wszystkie darowizny. Bez znaczenia jest to, kto z nich skorzystał, ani w jakim to czasie zostały poczynione.
Kodeks cywilny przewiduje jednak pewne wyjątki co do darowizn podlegających doliczeniu do spadku. Doliczeniu podlegają wszystkie darowizny spadkodawcy, prócz darowizn:
1) drobnych, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty urodzinowe, komunijne, świąteczne);
2) dokonanych na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo nie będących uprawnionymi do zachowku ? uczynionych przed więcej niż 10 laty, licząc od śmierci spadkodawcy.
Wnioski są takie, że do spadku dolicza się: (1) darowizny na rzecz niespadkobierców (obcych) albo nieuprawnionych do zachowku – dokonane przed upływem 10 lat od śmierci bliskiego; (2) darowizny dla spadkobierców (ustawowych lub testamentowych) lub na rzecz uprawnionych do zachowku i to niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane.
Odnosząc to do sytuacji owej Pani ? córki spadkodawcy, dziedziczącej ustawowo, ale i uprawnionej do zachowku ? obliczając należny jej zachowek, należy na jej udział spadkowy zaliczyć uczynioną darowiznę.
Warunkiem powstania uprawnienia do zachowku jest nie tylko zaistnienie dziedziczenia testamentowego. Nie można więc twierdzić, że roszczenie o zachowek powstaje tylko przy dziedziczeniu testamentowym. Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia
Zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom i dalej w dół), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku ? w wysokości 2/3 wartości udziału (uprawniony zstępny małoletni, trwale niezdolny do pracy), w pozostałych przypadkach 1/2 wartości udziału.
Roszczenie o zachowek wchodzi do długów spadkowych, zaś wartość zaliczanej na zachowek darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku.
Mariusz Astasiewicz
radca prawny